Werkplaats

De werkplaats is een geisoleerde loods van 7x9 meter, met een halve zolder erboven. Op de zolder worden de schalen gedroogd, beneden staan de machines. Op dit moment is dat een grote draaibank, 2 werkbankslijpmachines, een afzuiging, een lintzaag, een kolomboor, een zaagtafeltje, een vlakvandiktebankje en een lasapparaat. Wil je de werkplaats en het houtdraaien zien? Neem dan contact op. Je bent van harte welkom om te komen kijken.

Gereedschap

Om een houten schaal te maken heb je eigenlijk niet meer nodig dan hout, een draaibank en een beitel. Hieronder laat ik zien wat daar allemaal onder valt....

De draaibanken: Geiger

De eerste draaibank is een Duitse Geiger houtdraaibank, type HGV30, uit 1950-1970. Ik heb hem tweedehands gekocht in Enschede, maar hij is geleverd door een importeur in Rotterdam. Dit soort draaibanken wordt nauwelijks meer nieuw gemaakt, omdat de grote hoeveelheid gietijzer duur is en de degelijkheid betekent dat je zo'n draaibank voor je leven koopt. Hij weegt zo'n 600 kilo, schat ik, en is dus niet gemakkelijk te vervoeren. Hij heeft een centerhoogte van 300 mm (kan dus schalen draaien tot 600 mm doorsnede) en een maximale lengte van ongeveer 1 meter tussen de centers. De motor van 2.2 kW bij 900 toeren drijft met een platte riem de spindel aan. Op de spindel zit een Engelse schroefdraad, anderhalf duims met 6 TPI, en in de spindel en de losse kop kunnen MK3 hulpstukken geplaatst worden.

Nadat ik de Jonsered draaibank hieronder gerestaureerd en een tijd gebruikt had, is de Geiger verkocht aan een Duitse houtdraaier.

De draaibanken: Gibas zelfbouw

De tweede draaibank is zelf gebouwd, met gebruik van sommige bestaande onderdelen. Het nadeel van de Geiger was dat de vaste kop met de as niet kan draaien. Dat betekent dat de centerhoogte van 300 mm ook echt het maximum is, met de nadruk op maximum van de ruwe schaal. Voor een grote schaal moet je dus eigenlijk al met een perfect rond stuk hout beginnen, zodat het maken van een schaal van meer dan 50 cm diameter enige planning vereist en het maken van een schaal van meer dan 55 cm diameter moeilijk is.

Daarom wilde ik al langer iets beters. Als verbetering ten opzichte van de Geiger telt dan eigenlijk alleen de Steinert Maximo (hier een link in het Engels) maar die kost een bedrag van 5 cijfers of de VB36, die met bed en losse kop ongeveer even duur is. Het alternatief is dan zelf iets bouwen. Iets met een draaibare vaste kop, een stabiel onderstel, genoeg centerhoogte om de rest van mijn leven mee vooruit te kunnen en voldoende vermogen om ook grote schalen te kunnen draaien.

Het begin was een forceerbank van het roemruchte Nederlandse merk Gibas, die ik goedkoop op de kop kon tikken. Gibas is een merk dat nog steeds bestaat (zie de huidige website van Gibas) maar tegenwoordig alleen CNC-machines maakt. Vroeger maakten ze ook forceerbanken, en dat waren zeer massieve machines waarbij niet op een kilo gietijzer meer of minder werd gekeken. De kop is voorzien van een nieuwe as, met schroefdraad M45 volgens DIN800, een diameter die van 76 mm vooraan tot 45 mm achteraan afneemt en een 16 mm gat in het midden. Ik heb er voor gekozen geen konus er in te laten maken.

Ik heb de riemenschijven ook nieuw laten maken, voor het PJ profiel van de OptiBelt riemen. Mijn riem heeft 14 ribbels (lekker 2 meer dan de Steinert Maximo!), en de toerentallen bij 50 Hz komen uit op 200, 500 en 1200 toeren. Met de frequentieregelaar van 10-100 Hz heb ik dan bereiken van 40-400, 50-1000 en 120-2400 toeren. De motor kan zonder problemen op 100 Hz lopen, de nieuwe lagers kunnen daar tegen, ook omdat hij normaal op slechts 700 toeren loopt. Hij is afkomstig van een compressor, en heeft 2.2 kW.

Onder de kop zitten 2 blokken van 50 mm staal ter verhoging, en 2 platen van 40 mm om hem draaibaar te maken. De kop zit met 4 bouten M16 12.9 aan de bovenste draaiplaat vast, die met een bout M24 12.9 aan de onderste vast zit. Dit levert uiteindelijk een centerhoogte van iets meer dan 43 cm op, zodat er boven het bed schalen van 86 cm diameter gedraaid kunnen worden.

De kop + verhoging + platen weegt al ongeveer 130 kg.

Na enige pogingen ben ik uiteindelijk voor het bed uitgekomen bij het bed van een Colchester Master 2500 draaibank, lengte 1800 mm. De draaibank had een vastloper in de tandwielkast gehad en was total loss. Het bed heb ik uiteindelijk voor de schrootprijs kunnen overnemen. Bij scheepswerf en machinefabriek Sepers in Heerewaarden bleken ze ook een inductiegehard gietijzeren bed vlak te kunnen frezen. Een fantastisch bedrijf. Ze hebben daar metaaldraaibanken tot 4500 mm (4.5 meter!) diameter bij een lengte van 25000 mm (25 meter!), en freesbanken met een bijbehorende maat.

Het bed is daar prachtig vlakgefreest (waar bij een metaaldraaibank een halve millimeter slijtage een serieus probleem is, geldt dat voor een houtdraaibank veel minder) en door mij met twee hulpstukken uit UNP 240 profiel aan twee stukken meerpaal uit massief Azobe van 30x30 cm bij een lengte van 150 cm vastgemaakt.

Omdat de kop draaibaar is, kan je de as dus ook de andere kant op draaien. Daar heb ik een tweede bed gemaakt, deels afgekeken van de prachtige Australische Stubby houtdraaibanken, dat bestaat uit een kort bed op een ander bed, zodat je veel flexibiliteit hebt om de leunspaan te positioneren. De centerhoogte boven het dubbele bed is 63 cm, en dat is voldoende om enorme brokken hout toch klein te laten lijken.

Dit is een stuk essenhout van 70 cm hoog uit een stam van 70 cm dik. Een gigantische brok hout, dat zonder hijskraan niet op de draaibank te tillen is, lijkt toch niet zo groot opeens. De leunspaan komt ook van de Gibas forceerbank, massiever dan zelfs die van de Steinert Maximo of de VB36, met een as van 52 mm diameter. Nog net te zien is het bedieningskastje van de frequentieregelaar, een Siemens 440 met een maximaal vermogen van 5.5 kW en een bijpassende remweerstand, die er voor zorgt dat de motor traploos geregeld kan worden van 0-100 Hz. Op het kastje zit een draaiknop voor het toerental, een schakelaar voor vooruit-uit-achteruit en een schakelaar voor snel/langzaam accelereren en remmen.

Helaas bleek deze draaibank zijn eigen problemen te hebben: echt hele grote schalen (meer dan 80 cm diameter) zijn geen dingen waar iemand op zit te wachten. Het is een uitdaging om een paar keer te doen, maar net zoals de kleine schaaltjes niet goed bij hout passen, is het ook moeilijk om hele grote mooie schalen te maken. De tekening van hout heeft nu eenmaal een eigen structuur waar een bepaalde maat bij past. Verder bleek de kraan boven de draaibank eigenlijk iets te laag, had de draaibank door zijn brede onderstel veel ruimte nodig en zag ik behoorlijk op tegen het project om een losse kop met 43 cm centerhoogte uitgelijnd op het bed te krijgen. Ook deze draaibank is uiteindelijk in onderdelen verkocht (kop / frequentieregelaar / hulpbed). Het gefreesde gietijzeren bed is er nog - informeer bij mij naar de mogelijkheden!

De draaibanken: Jonsered

Ik had dus al twee draaibanken (en een behoorlijk overvulde werkplaats) toen ik tegen een uniek brok gietijzer aan liep: een Jonsered.

Jonsered is de uitvinder van de eenmans kettingzaag in 1954, maar de historie begint al eerder, in 1832.

Toen openden twee schotse industriëlen, William Gibson en Alexander Keiller, samen textielweverij in zuid-west Zweden, bij Gothenburg. Er was daar ruim voldoende waterkracht en de weverij groeide uit tot een industrieel complex. In 1839 verliet Alexander Keiller het bedrijf en had William Gibson alleen de leiding. Omdat transport van goederen naar afnemers stroomafwaarts gemakkelijk was, maar transport van machines stroomopwaarts een stuk lastiger, maakten ze zoveel mogelijk zelf. In 1880 werd begonnen met het maken van machines voor houtbewerking. Meer informatie in het Engels hier op Wikipedia. Bij de fabrieken werd door de familie Gibson een compleet dorp gebouwd, wat ze Jonsered noemden. De familie Gibson organiseerde ook scholen, gezondheidszorg, ouderenzorg en zelfs een kerk - in veel opzichten een voorloper van de moderne Zweedse staat. Hier nog wat tekst en veel foto's uit Jonsered.

Een verhuurbedrijf had een complete inventaris van een timmerfabriek overgenomen en wist niet wat te doen met de enorme draaibank. Hij stond dus, zoals de eigenaar zelf zei, voor de schrootprijs op Marktplaats. Een buitenkansje voor de gietijzer-schatzoeker!

De kerngegevens (liever gelijk naar alle foto's? Klik dan hier) waren als volgt: 300 mm centerhoogte, 2500 mm bed, losse kop met snel- en fijnverstelling met 60 mm pinole, een ongelofelijk dikke as met M48 schroefdraad, een kruissupport, alles dik en nog dikker gietijzer, een brug in het bed zodat voor de vaste kop over een lengte van 340 mm grotere werkstukken met een centerhoogte van 395 mm gedraaid kunnen worden en als klapstuk een ingebouwde variabele snelheid, een oerversie van wat later de DAFjes beroemd zou maken. Hier een link naar het originele Patent uit 1937 (in het Engels, uiteraard). Een vriendelijke Zweedse houtdraaier heeft me verteld dat het serienummer van deze draaibank betekent dat hij in 1944-1945 geproduceerd is.

Nadelen zijn er ook: de motor was oud en zonder gegevens, de bedrading vergaan, de schroefdraad op de as was exotisch (M48x5 metrisch), de lagering bestond uit 2 eenrijige kogellagers en de gebruikte schroefdraad wisselt nogal tussen Engels en metrisch - elke bout is een verrassing.

Ik heb er ruim 2 jaar over gedaan om te bedenken wat er moest gebeuren, om mensen te zoeken die dat konden en schalen te verkopen om het geld te sparen, maar er is een volkomen nieuwe as in gekomen, van 70 mm dik speciaal gereedschapsstaal (42CrMo4/QT), met aan beide zijden M45 schroefdraad volgens DIN 800, met boven het bed een MK3 conus en met een 15 mm gat over de hele lengte. Bij die as uiteraard ook een nieuwe lagering met een dubbelrijig hoekcontactlager voor, en een volrollig eenrijig cilinderlager achter. Onderin een nieuwe elektromotor, met 3 kW bij 900 toeren. Aan de motor een Mitsubishi frequentieregelaar met een afstandsbediening voor direct op de draaibank.

Om een indruk te geven: de nieuwe as is als een dik rond stuk gereedschapsstaal van marktplaats gekomen, het was de as van een landbouwvoertuig waarbij een lagerafdekking stuk was gegaan, waardoor er zand tussen was gekomen en de as niet meer in het glijlager bruikbaar was. Daarna heeft een maschinefabriek in Rotterdam er met een speciale langgatboormachine over de volle lengte een gat er in geboord - dat duurde een uurtje, alles bij elkaar. Daarna heb ik met wat Duitse houtdraaicollega's met kennis van machinebouw overlegd over de lagering, de maten en hoe alles opgebouwd moest worden. Dat resulteerde in een constructietekening die samen met de as naar een metaaldraaier ging.

Omdat het bed aan de vaste kop vast zat met 4 M16 bouten, 2 voor en 2 achter met precies 100 mm hoogteverschil tussen de bouten, heb ik bedacht dat dat zich goed leende voor een handige verlaging van het bed. Door een stevig stuk massief ijzer van 50x50 mm met 3 gaten op 100 mm afstand van elkaar tussen het bed en de vaste kop te monteren, zakt het bed met precies 100 mm t.o.v. de vaste kop - dus de centerhoogte stijgt tot 400 mm. De losse kop moet dan uiteraard ook 100 mm hoger, maar gelukkig blijkt het niet moeilijk om exact vlak ijzer met 50x50 mm te kopen en daarmee de losse kop precies 100 mm te verhogen. Nadeel is wel dat de losse kop inmiddels 82 kilo weegt en je dus bij het verschuiven je voeten wel even correct neer moet zetten.

Van origine waren deze draaibanken bedoeld om exact uitgelijnd te worden en dan in beton vastgegoten te worden. Dat kan alleen als je vantevoren precies weet of de draaibank goed op zijn plek staat, want even omschuiven is er dan natuurlijk niet bij. Maar de hoogte van de draaibank was iets aan de lage kant, zodat ik de draaibank op dwarsliggers met machinevoeten opgesteld heb. Bij de losse kop een oude tuinpaal van Azobe van 10x10 cm, aan de voorkant oude brugliggers, ook van Azobe, van 30x10 cm.

Die extra stevige liggers vooraan geven me de mogelijkheid om gelijk een ander comfortverhogend accesoire toe te voegen: een zwenkkraan, met een dikwandige stalen buis (140 mm doorsnede bij 8 mm wand) en een ipe 140 profiel met een kettingtakeltje er aan. Het scharnier is simpel: bij de lokale sloop heb ik ook een stuk stalen buis van 50 mm met een wanddikte van 10 mm gevonden (een buitenkans!), waar precies een stalen as van 30 mm in past. Dat is, met een vetnippel en wat smering, een stevig scharnier voor een stevige kraan.

Alles bij elkaar heb ik door deze draaibank zowel de Geiger als de kopdraaibank vervangen. Het enige nadeel is dat deze draaibank op geen enkele manier mobiel is. Ik ben al aan het denken over een draaibank voor op een markt....

Nog wat leuke weetjes:

• de losse kop weegt (incl. verhoging) 82 kg. Schuiven gaat wat moeizaam, maar het is wel stabiel.
• Het complete bed (met voet en losse kop) weegt 400 kg. Hoeveel de vaste kop weegt weet ik niet, zo'n weegschaal heb ik niet. Ik schat minstens evenveel.
• Er is een 2e Jonsered van bijna hetzelfde type in Zwitserland, en een 3e in Zweden.
• Ik kan op internet bijzonder weinig informatie vinden over dit type draaibank of zelfs Jonsered draaibanken - als iemand iets weet, hoor ik het graag.
• De leunspaan heb ik van de Gibas meegenomen, de bij de Jonsered geleverde leunspaan met 40 mm diameter was niet vergelijkbaar met de 52 mm die ik al had.

Een aantal foto's staan op deze pagina met foto's van de Jonsered draaibank.

Zolder

De zolder wordt gebruikt als opslag voor schalen die staan te drogen. Er staan daar schalen uit onder andere de volgende houtsoorten:

• essen
• europees eiken
• amerikaans rood eiken
• grauwe els
• kersen
• populieren
• taxus
• beuken
• berken
• haagbeuken
• gleditsia
• iepen
• plataan

Meer lezen over het hout dat ik gebruik? Lees hier verder.

Beitels

Ik heb ongeveer 20 houtdraaibeitels. Er zijn verschillende houtdraaibeitels die ik graag gebruik:

• een 22 mm schalenguts van DNS (Drechselstube Neckarsteinach) voor het grove werk, de schors er af en de ruwe vorm er in draaien.
• een 25 mm schalenguts van Ashley Iles, die niet zozeer fijn werkt omdat hij nog groter is, maar omdat hij nog zwaarder is. Hij gaat bij onregelmatig hout beter om met de schokken - door de massatraagheid blijft hij beter op zijn plek.
• een 10 mm schalenguts uit Sheffield, mijn standaard beitel voor de afwerking.
• een 6 mm schalenguts, voor heel kritische houtsoorten, zoals vuren of wilgen of heel warrige draad.
• de beitels hierboven hebben allemaal een 'klassieke' neus, maar ik gebruik ook Ellsworth/Celtic grind beitels, zoals mijn favoriet: de 3/8" V-gouge van Thompson Lathe Tools. Een heel handzaam beiteltje, blijft erg lang scherp, kan net zo veel materiaal afnemen als de 22 mm schalenguts en door zijn vorm heel geschikt voor overgang tussen zijkant en bodem.Mijn meeste werk doe ik met een 16 mm schalenguts van Hamlet en een 19 mm schalenguts van Thompson Lathe Tools.
• van Thompson Lathe Tools heb ik ook de V-gouge in 1/2" en 5/8". Die nemen zo veel materiaal af dat de riem van de draaibank het niet altijd trekt.
• een klassieke Ellsworth schalenguts van Ellsworth, met een hele stompe neus, die prima op de bodem van diepere schalen werkt, waar ik met andere beitels door de rand van de schaal niet bij kan komen.
• een U-gouge van Thompson Lathe Tools in 3/4", met een 'puntig' aangeslepen neus, die ik bij voorkeur gebruik voor de wanden van de binnenkant van schalen met een natuurrand.
• een puntige en een ronde schraper van Ashley Iles, voor de buiten- en binnenkant als ik met beitels op lastig hout niet verder kom.

Daarnaast heb ik nog wat andere beitels, voor andere dingen dan schalen, of beitels voor schalen die ik wat minder gebruik. Veel beitels hebben zelfgedraaide handvatten van verschillende houtsoorten en vormen, zodat ik ze gemakkelijk uit elkaar hou.

Overig gereedschap

Zoals met bijna elke hobby, breiden de benodigdheden zich snel uit. Een slijpmachine (een oude Metabo 7229 met witte edelkorund slijpstenen van 300x40 mm), met hulpstukken om je beitels te slijpen, een enorme hoeveelheid schuurpapier (schuurschijven, in 50 mm, 75 mm, 125 mm, 150 mm met korrels van 50 tot 600), een afzuiger voor stof en een afzuiger voor fijnstof, een frequentieregelaar voor de draaibank en ook een voor de afzuiger, een cycloon voor de afzuiger, een professionele luchtkap met stoffilter voor mijn longen, nog een grote slijpmachine zodat het mogelijk is instellingen voor meerdere beitels tegelijk te bewaren, diverse hulpstukken om hout aan de draaibank vast te maken, bijlen, lintzaag, reciprozaag, kettingzaag, een klein draaibankje voor demonstraties, het is allemaal handig en duur.

krullen

Onder de draaibank komt na een paar schalen een grote stapel houtkrullen te liggen. Als je van een stuk boomstam van 30 kilo een schaal van 1 kilo maakt, dan hou je 29 kilo houtkrullen over. En dat neemt veel meer plaats in beslag dan het stuk boomstam, dus soms ligt er een dikke laag. Ik verzamel die hoop achter de draaibank in grote witte puinzakken, als de vloer voor de draaibank ook te dik bezaaid wordt vul ik een zak of 10 en kan ik weer verder. Al die zakken staan dan behoorlijk in de weg.

Als de stapel te groot wordt heb ik gelukkig een nuttige bestemming voor al die krullen: ze zijn herbruikbaar in een paardenstal, volgens de paardenhouder die ze af komt halen. Veel mensen vragen of ze ook in de kachel kunnen, maar aangezien de meeste krullen vochtig tot nat zijn, is dat lastig. Verder zijn ze nogal volumineus, dus je moet een hele grote kachel hebben waar dan relatief weinig warmte uitkomt.